Λέσχη Θ-3

Την Κυριακή 14-12-2914 η ΛΑΗ συζήτησε το βιβλίο του J. M. Goetze : Η παιδική ηλικία του Ιησού (Μεταίχμιο). Την παρουσίαση έκανε η Μαρία Λασηθιωτάκη.

Λέσχη Θ-2

Το Σάββατο 15-11-2014 η ΛΑΗ συζήτησε το βιβλίο του Φρανσουά Ζυλλιέν Το εγκώμιο της απραξίας - Η αποτελεσματικότητα στην κινέζικη σκέψη (ΠΕΚ/Προοπτικές). Την παρουσίαση έκανε η Αρετή Παπαδογιαννάκη Παυλάκου.

Λέσχη Θ-1

Το Σάββατο 11 Οκτώβρη 2014, η ΛΑΗ στην πρώτη συνάντηση αυτής της χρονιάς συζήτησε το βιβλίο της Ούρσουλα Λε Γκέν "Ο Αναρχικός των δύο κόσμων"  (Parsec). Την παρουσίαση έκανε ο Περικλής Παυλάκος.

Πέδρο Πάραμο

του Χουάν Ρούλφο

O  συγγραφέας Χουάν Ρούλφο και ο “Μαγικός ρεαλισμός”

Ο Χουάν Ρούλφο γεννήθηκε στις 16 Μαΐου 1917 στη μεξικάνικη επαρχία του Χαλίσκο και πέθανε στις 7 Ιανουαρίου 1986. Μέχρι τα δέκα του χρόνια είχε χάσει και τους δυό γονείς του. Οι νομικές σπουδές του δεν ολοκληρώθηκαν και το συγγραφικό του έργο αποτελείται από δυό βιβλία: α) τη συλλογή διηγημάτων “Η πεδιάδα στις φλόγες”, 1953 και β) το μυθιστόρημα “Πέδρο Πάραμο”, 1955 με αρχικό τίτλο  “Τα μουρμουρητά”.

Θεωρείται πρόδρομος του “μαγικού ρεαλισμού”.

Μαγικός ρεαλισμός είναι ένα αισθητικό στιλ ή είδος, στο οποίο μαγικά ( =φανταστικά) στοιχεία μπλέκονται σε μια ρεαλιστική ατμόσφαιρα για να παράσχουν μια βαθύτερη αντίληψη της πραγματικότητας. Αυτά τα μαγικά στοιχεία εξηγούνται σαν φυσιολογικές καταστάσεις που παρουσιάζονται με ευθύ τρόπο που επιτρέπει το πραγματικό και το φανταστικό να γίνουν αποδεκτά στην ίδια ροή σκέψεων. Η διαφορά από το ξεκάθαρα φανταστικό είναι ουσιαστική γιατί εδώ το φανταστικό τίθεται στον κανονικό και σύγχρονο κόσμο, συμπλέκεται σε ολωσδιόλου αυθεντικές περιγραφές ανθρώπινων πράξεων και κοινωνικών δομών ως τμήμα του κόσμου, εύλογο και καθημερινό. (Από κείμενο του Γ. Παναγιωτίδη).

Ο όρος έχει προέλευση γερμανική, χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από το Γερμανό κριτικό τέχνης Franz Roh, το 1925. Η δυτική και ιδιαίτερα η γερμανική ρομαντική κουλτούρα ερμήνευσε ως "μαγικό ρεαλισμό" την τέχνη λαών, όπως της Λατινικής Αμερικής, ο πολιτισμός των οποίων δεν είχε πάψει ποτέ να αναφέρεται σε ένα δεύτερο επίπεδο πραγματικότητας, "μυθικό". Ο κοινός μύθος για τους λαούς αυτούς εκπροσωπούσε μια απόλυτη αλήθεια, ενώ συγχρόνως διαδράματιζε το ρόλο του συνεκτικού ιστού των κοινωνιών τους. Αντίθετα με τη νεότερη Ευρώπη, όπου ο μύθος κατέληξε να σημαίνει κάτι το ψευδές και επινοημένο, εκπίπτοντας σε διήγηση λογοτεχνική ή σε απλό "φολκλόρ". Ο "μαγικός ρεαλισμός", άρα, δεν είναι απλώς μια λογοτεχνική σχολή, αλλά βγαίνει ως στάση ζωής σχεδόν φυσικά μέσα από την ίδια τη ζωντανή παρουσία του μύθου στις κοινωνίες αυτές, η οποία επιτρέπει στο άτομο να ζει τη δική του υποκειμενική πραγματικότητα δίπλα στην αντικειμενική, να αναπνέει τον αέρα μιας άλλης ελευθερίας, με τη συνείδησή του απεγκλωβισμένη από το στατικό σύγχρονο είναι.

(Από κείμενο του Λ. Πολενάκη).

Το βιβλίο

Το μυθιστόρημα “Πέδρο Πάραμο” έχει μεταφραστεί σε περίπου τριάντα γλώσσες, έχει συμπεριληφθεί στη λίστα με τα καλύτερα 100 βιβλία του 20ού αιώνα και έχει μεταφερθεί στον κινηματογράφο, το 1967, από τον Carlos Velo, με τον John Gavin στον ρόλο του Πέδρο Πάραμο. Ο Χουάν Ρούλφο απέσπασε πολλά βραβεία για το λογοτεχνικό του έργο και επηρέασε σημαντικά τη λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία και πολλούς νεότερους συγγραφείς.

Στην αφήγηση του μυθιστορήματος, ο Χουάν Πρεσιάδο, τηρώντας την υπόσχεση που έδωσε στην ετοιμοθάνατη μητέρα του, αναζητά τον πατέρα του, Πέδρο Πάραμο στην εδεμική Κομάλα των μητρικών αναμνήσεων που όμως έχει μετατραπεί σε κόλαση εξαιτίας της πατρικής καταστροφικής μανίας. Η ερειπωμένη Κομάλα κατοικείται από ψυχές-φαντάσματα που αφηγούνται και αριστοτεχνικά ζωντανεύουν  στιγμιότυπα από το παρελθόν του χωριού…

Σχολιασμός του βιβλίου από το συγγραφέα 

(από τη συνέντευξη του συγγραφέα στον Τζότζεφ Σόμερς )

·         Κεντρικός ήρωας το νεκρό χωριό, όπου ζουν νεκρές ψυχές αμαρτωλών, χωρίς όριο μεταξύ χρόνου και χώρου καθόσον οι νεκροί δεν έχουν χώρο και χρόνο. Γι αυτό αιφνίδια εμφανίζονται και εξαφανίζονται

·         το μυθιστορηματικό πρόσωπο του Πέδρο Πάραμο,  ως απόλυτος ιδιοκτήτης, εναντιώνεται σε ότι απειλεί την ιδιοκτησία του, ζει σε ατμόσφαιρα ισχυρογνωμοσύνης, συσσωρευμένης εδώ και αιώνες μνησικακίας. Είναι απόγονος των κατακτητών  που δεν άφησαν ψυχή ζώσα

·         το μυθιστόρημα αρνείται κάποιες αξίες που παραδοσιακά έχουν θεωρηθεί έγκυρες όπως το ζήτημα της θρησκευτικής πίστης η οποία στη φανατική της εκδοχή παράγει ακριβώς το αντίθετο της, την αντι-πίστη, την άρνηση της πίστης

·         θέτει υπό κρίση αυτές τις ολέθριες παραδόσεις, αυτές τις απάνθρωπες τάσεις που οι μοναδικές τους συνέπειες είναι η αγριότητα και η οδύνη

·         σκοτεινό και δύσκολο μυθιστόρημα όπου υπαινίσσονται πράγματα παρά φανερώνονται

·         μια αναζήτηση ύφους, με επινοημένα πρόσωπα σε τόπο καλά βιωμένο στην παιδική ηλικία, χρησιμοποιώντας τη γλώσσα των δικών μου ανθρώπων του χωριού, η οποία είναι ζωντανή μέχρι σήμερα.

Σχολιασμός κατά την παρουσίαση 

Το μυθιστόρημα “Πέδρο Πάραμο”  κερδίζει τον αναγνώστη από την πρώτη στιγμή, αφενός λόγω της άριστης τέχνης του λόγου και αφετέρου λόγω του πρωτότυπης ατμόσφαιρας που δημιουργεί.  Μια εξαιρετική δραματοποίηση των ανθρώπινων ψυχών, που ως πρόσωπα του παρελθόντος διέρχονται από το ιδιαίτερο σκηνικό του νεκρού χωριού για να αφήσουν το αποτύπωμα τους στην ιστορία του.

Είναι ένα κείμενο υψηλής στάθμης. Λιτό,  ρητό και ποιητικό. Με θεματολογία βαθιά ανθρώπινη, οικουμενική. Με πολλά κέντρα και πολλές αναγνώσεις (μορφολογικές, θεματικές, κοινωνικές, ανθρωπολογικές, ιστορικές κα.).

Αποτελεί και μια μύηση στη Λατινοαμερικάνικη αίσθηση/αντίληψη για το χωροχρονικό συνεχές  ζωής και θανάτου καθώς επίσης και στο λογοτεχνικό είδος του “μαγικού ρεαλισμού”.

Μανουσάκη Αλέξάνδρα

Κλείσιμο χρονιάς Η

Η ΛΑΗ έκλεισε την φετινή χρονιά με δείπνο (sic!) στην Αυλή του Δευκαλίωνα. Ανάμεσα σε εδέσματα, οίνο, γευστικά γλυκά, βιβλιοσυζητήσεις και άλλα ανακηρύξαμε συντονίστρια για την επόμενη χρονιά την Ελένη Κουφάκη και αναπληρωματικό συντονιστή τον Γιάννη Ζερβάκη.

Λέσχη Η-8

Το Σάββατο 14-6-2014, στην τελευταία συνάντηση της ΛΑΗ για την χρονιά αυτή, συζητήσαμε το βιβλίο "Πέδρο Πάραμο" του Χουάν Ρούλφο (Πατάκης). Την παρουσίαση έκανε η Αλέκα Μανουσάκη.

Οι Δούλες

                                        του ΖΑΝ ΖΕΝΕ

                                               

                                                   LES BONNES

                                        JEAN GENET, Γαλλία, 1947

 ΠΕΡΙ ΣΥΓΓΡΑΦΗΣ:

   

     Ο Ζαν Ζενέ έγραψε τις Δούλες κατά παράκληση του Louis Jouvet, που τις ανέβασε στο Théàtre de l’ Athénée την ίδια χρονιά. Πρόκειται για μονόπρακτο και τα πρόσωπα του είναι: η Κλαίρη, η Σολάνζ και η Κυρία. Το έργο παίχτηκε σε αξιόλογες παραστάσεις σε μεγάλες πόλεις του εξωτερικού. Στην Ελλάδα, έχει ανέβει από διάφορους θιάσους.

      Η πηγή έμπνευσης αυτού του  θεατρικού έργου είναι ένα πραγματικό γεγονός. Πρόκειται για το διπλό αποτρόπαιο έγκλημα που διέπραξαν δύο εσώκλειστες υπηρέτριες στην επαρχιακή  γαλλική πόλη Le Mans στις 2/2/1933. Πρόκειται για τις αδελφές Papin- την 28χρονη μαγείρισσα  Christine και την 21χρονη καμαριέρα Lea- οι οποίες σκότωσαν τα αφεντικά τους- την Leonie, σύζυγο του συνταξιούχου δικηγόρου Lanceline και την κόρη της Geneviève- όταν οι τελευταίες επέστρεψαν ξαφνικά  από τη βραδινή  τους έξοδο στο αρχοντικό τους.

     Ο Ζαν Λακάν στο δοκίμιό του «Κίνητρα του παρανοϊκού εγκλήματος: το έγκλημα των αδελφών Παπέν», το οποίο συμπεριλήφθηκε στη διδακτορική διατριβή του ψυχαναλυτή: « Περί της παρανοϊκής ψύχωσης στις σχέσεις της με την προσωπικότητα»,  αναφέρει: Φαίνεται όμως πως οι αδελφές δεν μπορούσαν να πάρουν η μία από την άλλη την απόσταση που χρειαζόταν για να αλληλοεξοντωθούν. Ψυχές πραγματικές σιαμαίες που σχηματίζουν έναν κόσμο ερμητικά κλειστό… Με τα μέσα του μικρόκοσμού τους οφείλουν να λύσουν το δικό τους αίνιγμα, το ανθρώπινο αίνιγμα του φύλου… Η φράση (στο δικαστήριο) της Κριστίν- «Πιστεύω βαθιά πως σε κάποια άλλη ζωή θα πρέπει να ήμουν ο σύζυγος της αδελφής μου»- αναπαράγεται στους ασθενείς μας μέσω μιας ευρείας γκάμας παραληρηματικών, φανταστικών θεμάτων…Το μοιραίο βράδυ, με την αγωνία μιας επικείμενης τιμωρίας, οι αδελφές βλέπουν στην εικόνα των κυριών τους τον αντικατοπτρισμό του δικού τους κακού. Αυτό που απεχθάνονται στο ζευγάρι που παρασύρουν στον αποτρόπαιο χορό είναι η δική τους απόγνωση.

ΤΟ ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΣΤΗ ΛΕΣΧΗ:

     

     Οι Δούλες διαβάστηκαν  από τα μέλη,  κυρίως, από την έκδοση του ΥΨΙΛΟΝ/ΘΕΑΤΡΟ, σε μετάφραση Οδυσσέα Ελύτη και από την έκδοση της ΝΕΦΕΛΗΣ σε μετάφραση Δημήτρη Δημητριάδη. Η δεύτερη έκδοση περιλαμβάνει αξιόλογα συνοδευτικά κείμενα. Συγκεκριμένα, τα: Πώς να παίζονται οι Δούλες, του Ζενέ, το επίμετρο Μια δραματουργία της σύντηξης, του Michel Corvin, το προαναφερόμενο δοκίμιο του Λακάν, συνέντευξη του Ζενέ από τηλεοπτική ταινία πάνω στη ζωή και το έργο του και, τέλος, εργοβιογραφία του συγγραφέα.

     Θεατρικά έργα  διαβάστηκαν και σε παλιότερες συναντήσεις της Λέσχης Ανάγνωσης Ηρακλείου, η οποία  επέλεξε και κοινή παρακολούθηση θεατρικών παραστάσεων στην πόλη μας. Την συνάντηση για το συγκεκριμένο θεατρικό  κείμενο,  συμπλήρωσε η  παρακολούθηση της παράστασης του ιδίου έργου από το “Θέατρο ΟΜΜΑ Στούντιο”.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ:

(Από το κείμενο: Πώς να παίζονται οι Δούλες, του Ζενέ.)

  «Είναι ένα παραμύθι, δηλαδή μια μορφή αλληγορικής αφήγησης που ίσως είχε ως     πρώτο στόχο, όταν το έγραφα, να με κάνει να αηδιάσω με τον εαυτό μου δείχνοντας και αρνούμενο να δείξει ποιος ήμουν, και ως δεύτερο να επιβάλλει ένα είδος δυσφορίας στην αίθουσα.»

  «Ιερά ή όχι, αυτές οι δούλες είναι τέρατα, όπως κι εμείς όταν ονειρευόμαστε πως είμαστε αυτό ή εκείνο. Χωρίς να μπορώ να πω ακριβώς τι είναι το θέατρο, ξέρω ποιο είναι αυτό που του αρνούμαι να είναι: η περιγραφή καθημερινών χειρονομιών όπως τις βλέπει κανείς από έξω.»

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ:

(Από την συνέντευξη του Ζενέ από τηλεοπτική ταινία πάνω στη ζωή και το έργο του.)

  «Δεν έχω λόγο να σιωπήσω, γνωρίζω τον εαυτό μου καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο. Τα πιο σημαντικά, ό,τι ήταν πιο σημαντικό για μένα, τα έβαλα στα βιβλία μου.»

   «Ένα πράγμα ιερό για μένα είναι ο χρόνος. Σαν να είχα χρέος να μην τον αφήσω ακαλλιέργητο.»

   «Αποτολμώ μια εξήγηση: Το γράψιμο είναι το τελευταίο καταφύγιο που έχει κανείς όταν έχει προδώσει…Αν το να γράφεις σημαίνει να ρυθμίζεται η ζωή σου από  συγκινήσεις ή συναισθήματα, συναισθήματα τόσο ισχυρά που μόνο καταφεύγοντας στην περιγραφή, την επίκληση ή την ανάλυσή τους μπορείς πραγματικά να τα καταλάβεις κι εσύ ο ίδιος, ε, τότε ναι, στο Μετραί (αναμορφωτήριο) ξεκίνησα να γράφω, στα δεκαπέντε μου χρόνια…Ίσως το γράψιμο να είναι το μόνο που σου απομένει όταν έχεις εξοριστεί από τον χώρο του λόγου της τιμής.»

ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΖΑΝ ΖΕΝΕ:

   Γεννήθηκε στο Παρίσι το 1910 από άγνωστο πατέρα. Η πόρνη μητέρα του τον εγκατέλειψε σε άσυλο λίγους μήνες μετά. Μια οικογένεια μικροχειροτεχνών  τον μεγάλωσε μέχρι τα 13 του. Ως καλός μαθητής γλίτωσε τη θέση του αγροτικού υπηρέτη. Πήγε σε σχολή στο Παρίσι για να μάθει την τέχνη της τυπογραφίας. Εκεί, άρχισε ο κύκλος των συνεχών συλλήψεων, δραπετεύσεων και φυλακίσεων του από το 1926 μέχρι το 1944.

   Ο Ζενέ έκανε πολλά ταξίδια και άρχισε το γράψιμο των μυθιστορημάτων του από τη φυλακή. Σημαντικές γνωριμίες του υπήρξαν οι Ζαν Κοκτώ και Ζαν –Πωλ Σαρτρ. Ο Ζενέ ξεκίνησε να γράφει και θεατρικά έργα. Το 1949, πήρε χάρη από τον  Πρόεδρο. Το 1952, ο Σαρτρ δημοσίευσε το βιβλίο του «Άγιος Ζενέ, κωμωδός και μάρτυρας»  το οποίο έφερε τον Ζενέ σε ηθική κρίση που του κόστισε  6 χρόνια σιωπής.

    Το 1964,  αυτοκτόνησε  πρώην σύντροφός του. Ο Ζενέ έκαψε, τότε, τα χειρόγραφά του και ξεκίνησε την ενεργή συμμετοχή σε δραστηριότητες υποστήριξης σε Άραβες φυλακισμένους και στους Μαύρους Πάνθηρες στην Αμερική, μετά από μία απόπειρα αυτοκτονίας. Ήταν η εποχή που συνδέθηκε με τους Μισέλ Φουκώ και Ζιλ Ντελέζ. Το 1982, επέλεξε το Μαρόκο για μόνιμη διαμονή. Το1986, πέθανε από καρκίνο σε ένα μικρό δωμάτιο ξενοδοχείου στο Παρίσι. Ο ενταφιασμός του έγινε στο Μαρόκο.

ΚΕΝΤΡΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΜΟΥ:

1) Οι Δούλες είναι εξαιρετικό θεατρικό κείμενο τόσο για τον καλοδουλεμένο, χειμαρώδη λόγο- ούτε μία λέξη δεν περισσεύει- όσο και για την πρωτοτυπία στην αφηγηματική δομή του- μαγική επανάληψη μιας πράξης που στερείται πραγματικότητας ( κατά τον Μάρτιν Έσλιν). Προπάντων, όμως, είναι δείγμα ύψιστης τέχνης γιατί αφενός καταφέρνει να αποκλείσει τις εύκολες λύσεις της ρεαλιστικής απεικόνισης του πραγματικού γεγονότος που στάθηκε η πηγή της έμπνευσής του, αφετέρου πετυχαίνει να εκφράσει μοναδικά την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση του συγγραφέα.

2) Επιλέγοντας ο συγγραφέας ουδέτερο χρόνο και χώρο, το θέμα του έργου γίνεται διαχρονικό και παγκόσμιο. Η επιλογή των γυναικών, και μάλιστα των δούλων, είναι ιδανικά πρόσωπα για να εκφράσουν την εξάρτηση που διέπει τις σχέσεις, φτάνοντας μέχρι και στον καθορισμό του εγώ ενός προσώπου μέσα από την προσωπικότητα ενός άλλου. Διότι δούλος είναι όποιος δεν ορίζει τον εαυτό του.

3) Το συγκεκριμένο θεατρικό προσφέρεται ιδιαίτερα για ανάγνωση λόγω του ξαφνιάσματος που προσφέρει από τις πρώτες σελίδες του με τη διπλή εναλλαγή των ρόλων των αδελφών στο παιχνίδι που υποκρίνονται την Κυρία. Αρχικά, η Σολάνζ παίζει την αδελφή της και η Κλαίρη παίζει την Κυρία. Εξάλλου, ο Ζενέ δίνει και σκηνικές οδηγίες. Όμως στο ανέβασμα του θεατρικού έργου στην σκηνή, ο θεατής αποκαλύπτει αργότερα αυτήν την απάτη. Οι εναλλαγές στην πλοκή σημειώνονται από το χτύπημα ενός ξυπνητηριού και ενός τηλεφώνου. Οι δούλες παίζουν  και τους εαυτούς τους, χωρίς ή και με την παρουσία της Κυρίας τους. Οι άνδρες απουσιάζουν από σκηνής, ακούμε όμως για αυτούς. Ο Κύριος, ο γαλατάς, ο δήμιος και ο επιθεωρητής της Αστυνομίας απασχολούν τις ηρωίδες, παρότι η Κυρία τους είναι η κύρια αναφορά τους. Στο τέλος, η κορύφωση του δράματος γίνεται με έναν τρόπο που επιζητά την προσωπική κρίση του κάθε αναγνώστη/ θεατή  για την απόδοση ερμηνείας.

Αρετή Παπαδογιαννάκη-Παυλάκου 

Άννα Καρένινα

                                                     ΛΕΩΝ ΤΟΛΣΤΟЇ

                                                        

  Ο Τολστόι έγραψε την Άννα Καρένινα από το 1873 έως το 1877. Από το 1875 έως το 1877 δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στον Ρώσο Αγγελιοφόρο και εκδόθηκε σε βιβλίο το 1878. Αρχικός διαγραμμένος τίτλος στις χειρόγραφες σελίδες ήταν: Δύο γάμοι.

                                          ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΑΡΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

                                                     ΕΚΔΟΣΕΙΣ: ΑΓΡΑ (2010)

  Η συγκεκριμένη έκδοση έχει εισαγωγικά σημειώματα, ανθολογία κριτικών, αποσπάσματα επιστολών και ημερολογίων του συγγραφέα, παρουσίαση των κεντρικών προσώπων του μυθιστορήματος, αναλυτικά περιεχόμενα και εργοβιογραφία του Τολστόι (1828-1910). Έτσι, ο αναγνώστης μπορεί να μάθει πολλά για το σπουδαιότερο μυθιστόρημα του 19^ου αιώνα και για το μεγάλο Ρώσο συγγραφέα.

                                               

                                                  ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΣΤΗ ΛΕΣΧΗ

 

  Η Λέσχη Ανάγνωσης Ηρακλείου έχει διαβάσει και στο παρελθόν κλασικά λογοτεχνικά βιβλία. Αυτή είναι η δεύτερη φορά που επιλέχθηκε για καλοκαιρινή ανάγνωση  ένα μεγάλο μυθιστόρημα ενός Ρώσου συγγραφέα. Η συγκεκριμένη επιλογή αυτού του βιβλίου έγινε μετά από το μυθιστόρημα Εξιλέωση, του Ian McEwan ο οποίος γράφει με μοντέρνο τρόπο επιχειρώντας καινοτομίες στη δομή του μυθιστορήματος. Από την άλλη πλευρά, ο Τολστόι ανανέωσε το ρεαλιστικό μυθιστόρημα της εποχής του επιλέγοντας να προσθέσει ιδεαλισμό στη νατουραλιστική απεικόνιση της σύγχρονης ρώσικης κοινωνίας.

   Η γραμμική αφήγηση στην Άννα Καρένινα  εντυπωσιάζει με το λαβύρινθο διασυνδέσεων ανάμεσα στα πρόσωπα και τα γεγονότα της πλοκής η οποία κινείται σε δύο βασικούς άξονες. Τόσο η τραγική ιστορία του παράφορου έρωτα της μοιχαλίδας Άννας, όσο  και η ιστορία της αγάπης του Λέβιν προς τη μετέπειτα σύζυγό του δίνουν δύο διαφορετικές όψεις στο θεσμό του γάμου.

   Η παράθεση αντιθέσεων σε όλο το βιβλίο  αφενός τονίζει τη δυαδικότητα στον τρόπο που ο συγγραφέας αντιλαμβανόταν τη ζωή, αφετέρου προσθέτει μεγάλο ενδιαφέρον στην πλοκή. Πράγματι, οι βασικοί ήρωές του οι οποίοι ανήκουν και στα δύο φύλα σκιαγραφούνται με ιδιαίτερη λεπτομέρεια στη ψυχική διαδικασία, οι χώροι που αυτοί κινούνται αποτυπώνουν τη διαφορά ανάμεσα στο αστικό και στο φυσικό τοπίο, αλλά και την κοσμική με την αγροτική ζωή και, τέλος, οι πράξεις τους σηματοδοτούν διαφορετικές επιλογές στην καθημερινότητά τους.  

   Αυτό, όμως, που εντυπωσιάζει σε αυτό το μυθιστόρημα είναι η στενή σχέση του δημιουργού με το έργο του, αφού  οι ηθικοί, θρησκευτικοί και κοινωνικοί προβληματισμοί της πνευματικής αναζήτησής του συγγραφέα ενσαρκώνονται κυρίως από τον Λέβιν, αλλά κρύβονται και μέσα στο χαρακτήρα της Άννας. Ο Τολστόι υπήρξε ένας μεγάλος λογοτέχνης και ένας ηθικός στοχαστής, ο οποίος με τα έργα του και τη ζωή του κατάφερε να δώσει ξεχωριστή  ποιότητα στο ρόλο του συγγραφέα και στην ταυτότητα του ατόμου.

   Η Άννα Καρένινα είναι ένα εκπληκτικής γραφής συναρπαστικό μυθιστόρημα το οποίο καταφέρνει ταυτόχρονα να σώσει στις σελίδες του την κοινωνία της ρώσικης αυτοκρατορίας η οποία δεν υπάρχει πια και να θέσει θεμελιώδη ερωτήματα τόσο για την συζυγική απιστία, όσο και για την αναζήτηση σκοπού στη ζωή του ανθρώπου. Τέλος, αξιοσημείωτο είναι το κοινό χαρακτηριστικό της Άννας, του Λέβιν και του Τολστόι· δηλαδή, η άρνησή τους να υποκύψουν στις άνευ νοήματος κοινωνικές συμβάσεις.

 Αρετή Παπαδογιαννάκη-Παυλάκου

Η τύφλωση

                                                           ΕΛΙΑΣ ΚΑΝΕΤΤΙ

                                                              Η ΤΥΦΛΩΣΗ

                                                Μετάφραση: Τζένη Μαστοράκη

                                                Εκδόσεις: Γράμματα, 1985

                                                Τίτλος πρωτοτύπου: Elias Canetti, Die Blendung, 1935

                                                Μέρος Πρώτο: Ένα κεφάλι χωρίς κόσμο

                                                Μέρος Δεύτερο: Ακέφαλος κόσμος

                                                Μέρος Τρίτο: Ο κόσμος μέσα στο κεφάλι

                                                              

                                                            Υπόθεση

    Κεντρικός ήρωας είναι ο σινολόγος Κην ο οποίος ζει απομονωμένος από τον πραγματικό κόσμο μέσα στο διαμέρισμά του με την πλούσια βιβλιοθήκη η οποία απαρτίζεται από 25.000 τόμους. Η αγράμματη οικονόμος του Θηρεσία, περιγραφόμενη σα γύναιο, καταφέρνει να τον κάνει να την παντρευτεί. Οι τίτλοι των κεφαλαίων του βιβλίου αποδίδουν με ευστοχία την ιδιαιτερότητα του Κην, τόσο στον τρόπο που αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα όσο και στον τρόπο που αντιμετωπίζει την καθημερινότητά του. Μια ιδιαιτερότητα η οποία από τα όρια της μονομανίας αγγίζει τελικά τα όρια της τρέλας.

    Στη διήγηση, πέρα από την διαφορετική παρουσίαση των δύο φύλων, κυριαρχεί η αντίθεση της βιβλιοθήκης και της πόλης, δηλαδή η αντίθεση του μεγαλείου του πνεύματος και της κόλασης της καθημερινότητας, αλλά και η αντίθεση των δύο κόσμων· του επινοημένου και του πραγματικού. Οδηγός ανάμεσα στους δύο χώρους αποτελεί ο νάνος με το σκάκι. Ενδιαφέρουσα είναι και η επίσκεψη του αδελφού του Κην, ο οποίος είναι ψυχίατρος. Στο τέλος, η μονομανία του εσωστρεφή διανοούμενου κορυφώνεται  σε μία μεγάλη κρίση, όπου βάζει φωτιά στη βιβλιοθήκη του και καίγεται μαζί της.

                                                        

                                                          Το βιβλίο

   Η Τύφλωση είναι το μοναδικό μυθιστόρημα του συγγραφέα, που του εξασφάλισε το Βραβείο Νόμπελ το 1981. Αρχικό σχέδιο του Κανέττι ήταν Η Τύφλωση να είναι το πρώτο βιβλίο μιας σειράς που θα έφερε τον τίτλο «Η ανθρώπινη κωμωδία των τρελών». Κεντρικός ήρωας κάθε βιβλίου θα ήταν ένας φανατικός ή μονομανής στα όρια της τρέλας. Ο συγγραφέας εγκατέλειψε το σχέδιό του μετά την ολοκλήρωση του πρώτου μυθιστορήματος.

                                                       Ο συγγραφέας

    Ο Ελίας Κανέττι γεννήθηκε το 1905 στο Ρουστσούκ στο Κάτω Δούναβη από εβραϊκή οικογένεια ισπανικής καταγωγής. Έζησε στη Βουλγαρία, την Αγγλία, την Αυστρία, την Ελβετία και τη Γερμανία. Σπούδασε Φυσικές Επιστήμες και πήρε το ντοκτορά του στη Φιλοσοφία. Πέθανε το 1994.

     Η γλώσσα που επέλεξε να γράψει όλα τα έργα του είναι η γερμανική. Έγραψε θεατρικά, ταξιδιωτικές εντυπώσεις, μονογραφίες (για Κάφκα, Μπύχνερ και Μπροχ) και δοκίμια. Περίφημο δοκίμιο του είναι το Μάζα και Εξουσία(1960), μια βαθιά μελέτη για τη φύση της εξουσίας, την συμπεριφορά του πλήθους και τη ψυχολογία των επιζόντων. Ο Κανέττι κατέχει ξεχωριστή θέση ως γερμανόφωνος συγγραφέας. Θεωρείται εγκεφαλικός συγγραφέας. Κέρδισε το βραβείο Μπύχνερ και έγινε μέλος της Ακαδημίας του Βερολίνου το 1972.

    Δύο περιστατικά σφράγγισαν πρώιμα τη ζωή του. Ο θάνατος του 30χρονου πατέρα του και η αποκάλυψη του ποιητικού λόγου πλάι στην καλλιεργημένη μητέρα του η οποία του πρωτοδιάβασε έργα του Σαίξπηρ. Μεγάλος  ο Κανέττι συναναστράφηκε με σπουδαίους άνδρες, όπως ο Ρόμπερτ Μούζιλ, ο Άλμπαν Μπεργκ και ο Χέρμαν Μπροχ.

      Η αριστουργηματική αυτοβιογραφία του κυκλοφορεί από της εκδόσεις Καστανιώτη. Αναλυτικά οι τόμοι της της τριλογίας είναι:

Η γλώσσα που δεν κόπηκε (1905-1921)

Ο πυρσός στο αυτί (1921-19310

Το παιχνίδι των ματιών ( 1931-1937)

Και σε αυτούς του τίτλους, ο συγγραφέας εστίασε με ευφυή τρόπο στα βασικά εφόδια της προσωπικής αναζήτησής του και του εσωτερικού ταξιδιού του.

                                                   Για το βιβλίο

   Ο Κανέττι  έγραψε ένα δοκίμιο για την Τύφλωση με τίτλο Το πρώτο βιβλίο. Σε αυτό αποδεικνύεται η βαθιά σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο μυθιστόρημα και στο άλλο μεγάλο έργο του συγγραφέα το Μάζα και Εξουσία.

   Η Τύφλωση θεωρείται το έπος του εξευτελισμού γιατί αναφέρεται στον άνθρωπο που, ενώ θέλει να ξέρει τα πάντα και πιστεύει ότι ο μικρόκοσμός του μέσα στα βιβλία τα περιέχει όλα, καταλήγει στο τέλος να αισθανθεί ένα τίποτα και για τον κόσμο του και για τον εαυτό του.

Αρετή Παπαδογιαννάκη-Παυλάκου

Λέσχη Η-7

Το Σάββατο 10/05/2014 συζητήσαμε το βιβλίο του Ανατόλ Φρανς, "Η ανταρσία των Αγγέλων" (Αστάρτη). Την παρουσίαση έκανε ο Περικλής Παυλάκος.

Λέσχη Η-6

Το Σάββατο 5/4/2014 συζητήσαμε την "Ασκητική" του Ν. Καζαντζάκη. Την παρουσίαση έκαναν η Κάλλια Δουκουμετζάκη και ο Γιάννης Ζερβάκης.

Ασκητική

Η ασκητική του Ν. Καζαντζάκη γράφτηκε στην Βιέννη στα 1922 και  συμπληρώθηκε στο Βερολίνο στα 1923. Δημοσιεύεται αρχικά στο περιοδικό Αναγέννηση (Ιούλιος Αύγουστος 1927) με τον τίτλο «Salvatores Dei. Ασκητική»

Στα 1928 προσθέτει το κεφάλαιο «Σιγή» ακολουθούν διάφορες διορθώσεις μέχρι το 1944 και επανεκδίδεται το 1945 από άγνωστο εκδότη στην Αθήνα. Σήμερα φτάνει στα χέρια μας από τις εκδόσεις ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ( ΠΑΤΡΟΚΛΟΣ ΣΤΑΥΡΟΥ)

Ο αναγνώστης από την αρχή παρασύρεται από την ποιητική φόρμα και τις λυρικές φράσεις του κειμένου. Έντονα αναδύεται το υπαρξιακό πρόβλημα του συγγραφέα. Καταπιάνεται με τον Θεό ή ότι πιστεύει ότι είναι ο Θεός, με τον άνθρωπο, την φύση, την ανθρωπότητα τις υποχρεώσεις και τις αλληλοσυσχετίσεις  όλων αυτών μεταξύ τους. Σε ξεχωριστό κεφάλαιο αναπτύσσει την ΠΡΑΞΗ σαν το μέσο για την υλοποίηση της θεωρίας.

Ο δυισμός και τα αντίθετα υπάρχουν παντού στο βιβλίο. Συχνά αναπτύσσει τρεις λόγους για να υποστηρίξει τις σκέψεις του. Τα αντίθετα: φως, σκοτάδι, μέσα μας, όξω μας, Σύμπαντο, χάος, αόρατο, ορατό, νους,  καρδιά, ψυχή, ζωή, θάνατος, χρέος, ανεξαρτησία, χαρά, απελπισία, παιδικοί φόβοι, φωνές, σιγή,  ιδέες και πάθη, ευθύνη, ελευθερία, ανήφορος, κατήφορος, οι πρόγονοι και οι αγέννητοι απόγονοι, κυριαρχούν.

Δύο πράγματα συνθέτουν τα αντίθετα η Πράξη και η Σιγή. Με τον αγώνα κατακτιέται το όραμα με την πράξη εξασφαλίζεται το αποτέλεσμα. Αναπτύσσει το κάθε δυικό στοιχείο άτακτα επαναλαμβανόμενα, χρησιμοποιεί την σκέψη του μετατρέποντας τη σε  πνεύμα σαν να υπάρχει.           Η αναζήτηση αρχίζει από το προϋπάρχον γνωστό, γίνεται  υπαρκτό για να μετουσιωθεί και στο τέλος να αμφισβητηθεί με μια βασανιστική προσωπική μυστικιστική επεξεργασία.

Όλες τις μεταφυσικές ανησυχίες φαίνεται να στεριώνουν να γίνονται βάσεις ενός ακραίου υπερβολικού ρομαντισμού. Σε όλες τις μεταφυσικές αναζητήσεις διατηρεί τουλάχιστο ένα αποκούμπι για το τέλος  κάτι σαν μίτο «για να μην χαθεί».

Οι ποσότητες ενέργειας που στην κάθε προσπάθεια  καταναλώνονται αντλούνται από  τον φόβο και την αγωνία για να εξυπηρετήσουν το εγώ του συγγραφέα  και μαζί με το εγώ σώζεται και η ανθρωπότητα. Σώζοντας τον εαυτό μας σώζεται ο θεός, αποπληρώνεται το χρέος. Και όσο ο φόβος και η αγωνία δεν καταστέλλονται ανατροφοδοτούν με ενέργεια το νου και την  σκέψη για νέα  αμφισβήτηση.   

Η ματαιότητα ενυπάρχει μυστικιστικά αλλά και το δέος για ότι έγινε και για ότι δεν έγινε, για ότι προσδοκάμε και ότι φοβόμαστε. Ζητά να πιαστεί από το σήμερα να χρησιμοποιήσει το χθες να φτάσει στο αύριο, καταλήγοντας πως το  χθες το σήμερα το αύριο είναι ένα. Ο χρόνος.

Μπορούσε άραγε ο συγγραφέας να αποβάλει την κληρονομιά του από τον  Μίνωα, τις φωνές από τις συνεχείς σφαγές των επαναστάσεων της παιδικής του ηλικίας, της καταπίεσης  της οργής αλλά και της ελπίδας, της σύγχυσης και των συγκρούσεων  εκείνων των ταραγμένων χρόνων στις πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα στην Ελλάδα.

Ο ίδιος λέει πως η δική του συνταγή είναι να τα απιθώσεις στο χαρτί να γίνουν φλόγες, όχι για να καούν αλλά για να ανθήσουν.

Παρουσίαση στη Λέσχη Ανάγνωσης Ηρακλείου Απρίλιος 2014 Ζερβάκης Γιάννης

Λέσχη Η-5

Την Κυριακή 09/03/2014 συζητήσαμε το θεατρικό του Ζαν Ζενέ "Οι Δούλες". Την εισήγηση έκανε η Αρετή Παπαδογιαννάκη - Παυλάκου.

Λέσχη Η-4

Το Σάββατο 01/02/2014 συζητήσαμε το βιβλίο του Μάριο Βάργκας Λιόσα "Το όνειρο του Κέλτη". Την παρουσίαση έκανε η Ελένη Κουφάκη.

Οδηγίες Χρήσης

Η ΛΑΗ  για το 2014 εξέδωσε μηνολόγιο με ρήσεις συγγραφέων και φωτογραφίες ή πίνακες γνωστών καλλιτεχνών. Τα μέλη της ΛΑΗ χάρισαν τα αντίτυπα σε φίλους και αγαπημένα πρόσωπα.
Μπορείτε να το δείτε στην αντίστοιχη σελίδα μας.

Πίττα ΛΑΗ

Η ΛΑΗ έκοψε την πίττα της για το καλωσόρισμα του 2014 στο internet cafe στην πλατεία Ρήγα Φεραίου, το Σάββατο 11/01/2014. Φέτος η τύχη διάλεξε την Αλέκα Μανουσάκη να δώσει το φλουρί της. Την ίδια μέρα η ΛΑΗ είχε την χαρά να παραλάβει τα αντίτυπα του μηνολογίου που εξέδωσε για το 2014.
Ευχόμαστε οι φετινές αναγνώσεις να συνδράμουν δυναμικά στο ξεπέρασμα κάθε προσωπικής ή κοινωνικής δυσχέρειας καθώς και στην υλοποίηση κάθε αληθινής επιθυμίας.

Μαργκερίτ Ντυράς

Οι πηγές για όλα τα παρακάτω στοιχεία είναι από συνεντεύξεις και συζητήσεις της συγγραφέως που πραγματοποιήθηκαν και συγκεντρώθηκαν σε 2 βιβλία: Το ένα είναι το «Μετέωρο πάθος», μια συζήτηση – ποταμός που ολοκληρώθηκε σε 2 χρόνια στη νεαρή Ιταλίδα δημοσιογράφο Λεοπολντίνα Παλλότα Ντελλα Τόρρε, μεταξύ 1987 και 1989, και το δεύτερο είναι «Τα πράσινα μάτια» που περιλαμβάνει ένα ολόκληρο τεύχος αφιερωμένο στη M.D., του περιοδικού Cahiers du cinema (τετράδια κιν/φου), του 1980, ενός περιοδικού – σταθμού ως σημείο αναφοράς για πολλά χρόνια της γαλλικής διανόησης, αλλά και της κουλτούρας γενικότερα. Ας αφουγκραστούμε λοιπόν τα λόγια της M.D. για τη σχέση της γραφής με την πραγματική ζωή και το «εγώ» του ίδιου του συγγραφέα:

Όλοι οι συγγραφείς, είτε το θέλουν είτε όχι, μιλούν για τον εαυτό τους. Εκείνοι είναι το σημαντικότερο γεγονός της ζωής τους. Ακόμα και όταν, φαινομενικά, αφηγούμαστε πράγματα ξένα προς εμάς, είναι το εγώ μας, είναι οι εμμονές μας αυτές που εμπλέκονται.

Είναι πάντοτε οι άλλοι, οι άνθρωποι που συναντάμε, που αγαπάμε, πους τους κατασκοπεύομε, αυτοί κρατάνε την αρχή της ιστορίας που γράφουμε. 

Το θέμα είναι να αποκρυπτογραφήσουμε αυτό που υπάρχει ήδη μέσα μας σε αρχέγονη κατάσταση, δυσερμήνευτο για τους άλλους, στο χώρο που αποκαλώ «χώρο του πάθους».

Το πιο οδυνηρό οφείλεται ακριβώς σ’ αυτό, ότι πρέπει δηλαδή να «τρυπήσουμε» το εσωτερικό μας σκοτάδι ώσπου να διαχυθεί σε ολόκληρη της σελίδα η πρωταρχική τους δύναμη, μετατρέποντας εκείνο που εκ φύσεως είναι «εσωτερικό σε «εξωτερικό».

Δεν ξέρω στ’ αλήθεια τι είναι αυτό που παρακινεί τους ανθρώπους να γράψουν, εκτός ίσως από τη μοναξιά της παιδικής ηλικίας.

Όταν ήμουν παιδί, φοβόμουν μήπως κολλήσω λέπρα. Μόνο αργότερα, όταν έγραψα κάπου για τη λέπρα, σταμάτησα να τη φοβάμαι, αν αυτό μπορεί να εξηγήσει κάτι.

Το γράψιμο είναι μια αναζήτηση, μια αναζήτηση έξω από τα όρια του εαυτού μας αυτού που βρίσκεται ήδη μέσα μας. Αυτή η ταραχή λειτουργεί για μένα με τον εξής τρόπο: Συγκεντρώνει εκ νέου τον λανθάνοντα τρόμο, που βρίσκεται διεσπαρμένος σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Τον αναγνωρίζω.

Αυτή η ταραχή, θα πρέπει ασφαλώς να άρχισε, - για μένα-, με τα παιδικά μου χρόνια στην Ασία, με τα νοσοκομεία έξω από τα χωριά, με τις επιδημίες της πανούκλας, της χολέρας, της μιζέριας. Οι αποκλεισμένοι δρόμοι των θυμάτων της πανούκλας είναι τα πρώτα στρατόπεδα συγκέντρωσης, που ξέρω. Τότε κατηγορούσα το Θεό.

Γράφω για να γίνω εκλαϊκευτής του εαυτού μου, για να τον κατακρεουργήσω, κι ύστερα για να πάψω να αισθάνομαι σπουδαία, για να με ξεφορτωθώ: Για να πάρει τη θέση μου το κείμενο, έτσι ώστε να υπάρχω λιγότερο. Μόνο σε δύο περιπτώσεις κατορθώνω να απελευθερωθώ από τον εαυτό μου: Με τη σκέψη της αυτοκτονίας και με την σκέψη της γραφής.

Το έργο της λογοτεχνίας είναι να αναπαραστήσει το απαγοορευμένο. Να πει αυτά που δεν λέγονται κανονικά. Η λογοτεχνία οφείλει να δημιουργεί σκάνδαλο. Όλες οι πνευματικές δραστηριότητες σήμερα πρέπει να σχετίζονται με τον κίνδυνο, την περιπέτεια. Ακόμα και ο ποιητής έχει μέσα του τον κίνδυνο, είναι κάποιος που, αντίθετα με εμάς, δεν προστατεύεται από τη ζωή.

Ο μεγαλύτερο παραμένει ο Μπωντλαίρ: Είκοσι ποιήματα ήταν αρκετά για να κερδίσει την αιωνιότητα.

Υπάρχει μια κρυφή και φυσική σχέση που ενώνει τη γυναίκα με τη σιωπή και επομένως με το άκουσμα του εαυτού της. Αυτό οδηγεί τη γραφή της στην αυθεντικότητα που λείπει από την αντρική γραφή, η δομή της οποίας παραπέμπει ιδιαίτερα σε ιδεολογικές και θεωρητικές γνώσεις.

Με τον όρο αντρική γραφή εννοώ τη γραφή που τη βαραίνουν οι ιδέες. Ο Προυστ, ο Σταντάλ, ο Μελβίλ, ο Ρουσώ δεν έχουν φύλο.

Σχετίζεται και με την εξουσία, με το κύρος που, εκ φύσεως, έχουν ελάχιστη σχέση με την αληθινή γραφή. Δείτε αυτά που έγραψε ο Ρολάν Μπαρτ για τον έρωτα. Γοητευτικά, σχολαστικά, ευφυή, λογοτεχνικά, αλλά ψυχρά σπαράγματα. Από κάποιον που δεν γνωρίζει τον έρωτα παρά μόνο από τα βιβλία ή από όσα έχει δει από μακριά, χωρίς να γνωρίζει την παραφορά, τις ορμές, την  οδύνη. Τίποτα δεν υπάρχει μέσα του που να μην είναι απολύτως ελεγχόμενο. Και αν ο Προυστ κατάφερε να εισχωρήσει στους μαιάνδρους του πάθους και ταυτόχρονα να κάνει λογοτεχνία, το χρωστάει στην ομοφυλοφιλία του.

Σχετικά με τον τρόπο της λογοτεχνικής της γραφής, η ίδα εξηγεί:

Οι δάσκαλοι μου ήταν και θα είναι για πάντα άλλοι συγγραφείς: Οι διάλογου του Χεμινγουέι, οι ερωτικές αναλύσεις της Κυρίας ντε Λα Φαγιέτ και του Μπενζαμέν Κονστάντ, κι ύστερα ο Φώκνερ, ο Μούζιλ, ο Ρουσώ.

Πολλοί παλιοί αναγνώστες με κατηγορούν ότι «δεν είμαι τόσο απλή όσο άλλοτε». Δεν τους αδικώ: Ο «εραστής», η «αρρώστια του θανάτου», η «Έμιλυ Λ.» είναι δύσκολα βιβλία, προχωρούν με ελλειπτικά σχήματα, σιωπές, υπονοούμενα. Είναι απαραίτητη μια σχεδόν ερωτική συνενοχή ανάμεσα στο κείμενο και τον αναγνώστη, που να ξεπερνάει την απλή κατανόηση των προτάσεων και μόνο.

Αντίθετα με τη γραμμικότητα του κλασσικού, μπαλζακικού μυθιστορήματος, πρόκειται για βιβλία ανοιχτά, μισοτελειωμένα, τα οποία, σε τελική ανάλυση, στοχεύουν σε έναν κόσμο εν τω γίγνεσθαι, που δεν παύει ποτέ να κινείται.

Ο μπαλζακικός ήρωας του παραδοσιακού μυθιστορήματος έχει δική του ταυτότητα, ομαλή, ανοξείδωτη, προκαθορισμένη από τον αφηγητή. Το ανθρώπινο πλάσμα όμως δεν είναι παρά μια απλή δέσμη ασύνδετων ορμών και ως τέτοιο οφείλει να το αναπαραστήσει η λογοτεχνία.

Υπάρχει στον «Άνθρωπο χωρίς ιδιότητες», έργο του Μούζιλ, ένα απόσπασμα που συνοψίζει τη σημασία όσων σας λέω: «….έκανε τη σκέψη ότι ο κανόνας της ζωής που λαχταράμε όταν πνιγόμαστε από φόρτο εργασίας και ονειρευόμαστε την απλότητα δεν ήταν άλλος από τον κανόνα της κλασσικής αφήγησης! Αυτό τον απλά κανόνα που σου δίνει την δυνατότητα να πεις: “Όταν έγινε αυτό, συνέβη τούτο!”.Είναι η καθαρή και απλή διαδοχή, η αναπαραγωγή της καταπιεστικής διαφορετικότητας της ζωής με μονοδιάστατη μορφή, όπως θα έλεγε ένας μαθηματικός, που μας καθησυχάζει: Η παράθεση όσων συνέβησαν στο χώρο και το χρόνο στη σειρά, το περίφημο “νήμα της αφήγησης” ακριβώς με το οποίο τελικά συγχέεται το νήμα της ζωής. Είναι ευτυχής όποιος μπορεί να πει “όταν”, “πριν”, “μετά”!!! 

Όσον αφορά το λόγο, γίνεται μέσα μου μια αυτόματη διαδικασία κάθαρσης και συναίρεσης του γλωσσικού υλικού. Μια κίνηση προς την οικονομία της γραφής, προς έναν γεωμετρικό χώρο που εκφέρεται κάθε λόγος, γυμνός.

Τους ήρωες μου τους παίρνω στο ημιτελές στάδιο της συγκρότησης και αποσυγκρότησης τους, γιατί αυτό που με ενδιαφέρει είναι να μελετήσω το ράγισμα, τα δυσαναπλήρωτα κενά που χωρίζουν τη λέξη από την πράξη, τα κατάλοιπα ανάμεσα σε αυτό που λέγεται και σε αυτό που αποσιωπάται.

Εντούτοις, όλα όσα παραμένουν ορατά, ή μπορούν να ειπωθούν, είναι συχνά περιττά, επιφανειακά, η εξωτερική πλευρά της εμπειρίας μας. Τα υπόλοιπα παραμένουν στο εσωτερικό, σκοτεινά, δυνατά, σε τέτοιο βαθμό ώστε να μην μπορούν να αναφερθούν. Όσο εντονότερα είναι τα πράγματα, τόσο πιο δύσκολο γίνεται να βγουν ολοκληρωτικά στην επιφάνεια. Το να δουλεύω με τη μνήμη, με την κλασσική έννοια, δεν με ενδιαφέρει. Δεν έχουμε να κάνουμε με αρχεία από όπου αντλούμε δεδομένα κατά βούληση. Ακόμα και η πράξη να ξεχνάμε, είναι απολύτως απαραίτητη. Αν το 80% από όσα μας συμβαίνουν δεν ήταν απωθημένα, η ζωή μας θα ήταν ανυπόφορη. Η αληθινή μνήμη είναι η λήθη, το κενό. Αυτή που μας επιτρέπει να μην ενδίδουμε στην τυραννία της ανάμνησης, στους δυσβάσταχτους πόνους που ευτυχώς έχουμε ξεχάσει.

Η οδύνη λοιπόν, ο πόνος όπως και φόβος του θανάτου ή της τρέλας, διαποτίζει τον κόσμο το λογοτεχνικό και τον πραγματικό της MD.

Νομίζω ότι είμαστε όλες οι γυναίκες μαθημένες στον πόνο και όχι όλοι. Ο πόνος, η οδύνη για τους άντρες, φτάνει μέχρι ένα ορισμένο σημείο, διασχίζει το χρόνο, την ιστορία, και βρίσκει πάντα την εξιλέωση της, τη λύση της. Σκληραίνει, μεταμορφώνεται σε οργή, βρίσκει διέξοδο στους πολέμους, στα εγκλήματα, στην καταπίεση των γυναικών στις μουσουλμανικές χώρες, στην Κίνα, στο θάψιμο των μοιχαλίδων, ζωντανών, μαζί με τους εραστές τους, ή στην παραμόρφωση τους. Ήμουν πέντε χρονών, και στο Γιουνάν είδα να θάβουν ακόμα τους εραστές ζωντανούς, αντικριστά μέσα στο φέρετρο. Ο απατημένος σύζυγος ήταν ο μόνος κριτής, ο μόνος που είχε δικαίωμα να αποφασίσει για την ποινή. Δεν είχαμε ποτέ μας άλλο καταφύγιο από την σιωπή. Αυτό ισχύει και για τις λεγόμενες απελευθερωμένες γυναίκες, τις εργαζόμενες. Δεν μπορούμε να συγκρίνουμε την εμπειρία της οδύνης, που έχει η γυναίκα, με την αντίστοιχη του άντρα. Ο άντρας δεν αντέχει τον πόνο, τον ξεπουλάει, τον απομακρύνει από τον εαυτό του πάση θυσία, τον εξορκίζει με προγονικές τελετές, με ιεροτελεστίες γνωστές, με τη μάχη, τις κραυγές, με τα μεγάλα λόγια, την βία.

Με τρομάζει η ιδέα του θανάτου. Το κατάλαβα την τελευταία φορά που χρειάστηκε να νοσηλευτώ. Μου είπαν ότι αν έπινα έστω και ένα ποτήρι, θα πέθαινα. Τότε με έπιασε ένας παράξενος φόβος, ο φόβος του κυνηγημένου ζώου.

Όταν ήμουν νέα, για πάνω από τριάντα χρόνια, φοβόμουνα την τρέλα περισσότερο από το θάνατο. Πάντα με κατηγορούσαν ότι είμαι τρελή, παράλογη. Μέσα μου όμως ένιωθα απλώς μια φαινομενική αταξία, μια αντιφατικότητα.

Πολλά από τα πάθη της MD είναι αυτοκαταστροφικά. Η ίδια εξομολογείται:

Γνώριζα πια το οινόπνευμα όπως γνωρίζουμε έναν άνθρωπο. Άρχισα να πίνω στις πολιτικές συγκεντρώσεις ή σε φιλικές βραδιές. Ύστερα, στα σαράντα μου, μου έγινε συνήθεια. Σταμάτησα για πρώτη φορά το 1964, ύστερα το ξανάρχισα, δέκα χρόνια αργότερα. Το άρχισα και το σταμάτησα τρεις φορές ως σήμερα. Ώσπου μπήκα στο αμερικανικό νοσοκομείο του Νεγί, όπου, μετά από τρεις βδομάδες παραισθήσεων, παραληρήματος, ουρλιαχτών, κατάφερα να τα βγάλω πέρα. Από τότε έχουν περάσει εφτά χρόνια κι ωστόσο ξέρω ότι θα μπορούσα να ξαναρχίσω, από αύριο.

Το οινόπνευμα μεταμορφώνει τα φαντάσματα της μοναξιάς, αντικαθιστά τον «άλλο» που δεν είναι κοντά μας, γεμίζει τις τρύπες που έχουν σκαφτεί μέσα μας, μια μέρα, πριν από καιρό.

Ο κυριότερος όμως άξονας του σύμπαντος της M.D. είναι το πάθος, ο πόθος, ο έρωτας, η επιθυμία:

Ο έρωτας παραμένει το μόνο πράγμα που μετράει αληθινά. Είναι ηλίθιο να τον περιχαρακώνουμε σε ιστορίες ανάμεσα σε έναν άντρα και μια γυναίκα.

Ένας απόλυτος έρωτας που μαγεύει και ταυτόχρονα τρομάζει, καίει. Στο Le Square, η κοπέλα λέει: «Είναι κάποια πράγματα που δεν μπορείς να τα αποφύγεις, κανείς δεν μπορεί να τα αποφύγει», και ο Κύριος απαντά: «Κανένα πράγμα δεν επιθυμείς τόσο να το ζήσεις όσο εκείνο που σε κάνει να υποφέρεις». Κάτι σαν το έρωτα του σουρεαλιστών, ένα πάθος που οδηγεί τους εραστές να ξεπεράσουν την πεζότητα της καθημερινής ζωής. Με την δυνατότητα του να εξερευνά το απόλυτο, μόνο ο έρωτας μπορεί να νικήσει το θάνατο, τη δυστυχία, την πλήξη της ζωής. «Καμιά αγάπη στον κόσμο δεν αναπληρώνει τον έρωτα, είναι αδύνατον» λέει η Σάρα, η ηρωίδα στα «Αλογάκια της Ταρκυνίας».

Εκείνο που μετράει δεν είναι η ερωτική πράξη, είναι να έχεις επιθυμία. Το πόσοι άνθρωποι κάνουν έρωτα χωρίς επιθυμία, φτάνει πια. Όλες εκείνες οι γυναίκες συγγραφείς μιλούν γι’ αυτό τόσο άσχημα, ενώ αυτός ο κόσμος βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας! Εγώ έμαθα από την παιδική μου ηλικία ότι το σύμπαν της σεξουαλικότητας είναι μυθικό, τεράστιο. Η συνέχεια της ζωής μου απλώς μου το επιβεβαίωσε.

Από πολύ μικρή, από τις πρώτες μου περιπέτειες, με αγνώστους, στις καμπίνες της παραλίας και στα τρένα, ξέρω τις σημαίνει επιθυμία. Με τον κινέζο εραστή και τις εμπειρίες που είχα μαζί τους γνώρισα όλη τη δύναμή της και, από τότε, οι σεξουαλικές συναντήσεις μου ήταν πολλές, και μάλιστα βίαιες.

Στο «Χιροσίμα αγάπη μου» υπάρχει μια φράση που συνοψίζει όσα σκέφτεστε για τον βαθύτερο αντιφατικό χαρακτήρα κάθε έρωτα: «Με σκοτώνεις, μου κάνεις καλό».

Την αμφισημία που κρύβεται σε κάθε πάθος την ανακάλυψα όταν, φτωχή και εκκεντρική, συνάντησα τον κινέζο εραστή. Τον έρωτα, ως επιθυμία να κατακτήσεις τον άλλο σε βαθμό να θέλεις να τον καταβροχθίσεις.

Ειδικότερα για την ερωτική της εμπειρία που γέννησε και το βιβλίο του «Εραστή», η ίδια λέει:

Αυτή η ιστορία άφησε πίσω της όλες τις άλλες, όλους τους δηλωμένους, κωδικοποιημένους έρωτες. Στην προσπάθεια της να την ονομάσει, βγάζοντας την από το πρωταρχικό και ιερό σκοτάδι, η γλώσσα σκοτώνει κάθε πάθος, το οριοθετεί, το μειώνει. Όταν όμως ο έρωτας δεν λέγεται, έχει τη δύναμη του σώματος, την τυφλή και ακέραιη δύναμη της απόλαυσης: Μένει η θαυμαστή εμφάνιση των εραστών τυλιγμένων από σκιά. Στον «Εραστή» δεν μπόρεσα να αφηγηθώ την ιστορία παρά μόνο από απόσταση, μιλώντας για την κινέζικη πόλη, τα ποτάμια, τον ουρανό, για τη δυστυχία των λευκών που ζούσαν εκεί. Για τον έρωτα τήρησα σιωπή. Το κάθε τι στο βιβλίο είναι αληθινό: Τα ρούχα, ο θυμός της μητέρας μου, τα άνοστα φαγητά που μας τάιζε, η λιμουζίνα του κινέζου εραστή.

Το κινέζικο σώμα του δεν μου άρεσε, έδινε όμως ηδονή στο δικό μου. Και αυτό το πράγμα το ανακάλυψα μόνο τότε.

Η δύναμη της επιθυμίας ήταν πέρα από το συναίσθημα, απρόσωπη, τυφλή. Ήταν αδύνατο να την εκφράσεις. Μου άρεσε, από αυτόν τον άντρα, ο έρωτας του για μένα, και ο ερωτισμός του, που φούντωνε κάθε φορά από τη βαθιά αμφιθυμία μας.

Το «ύφος» σε αυτό το μυθιστόρημα είναι ένα ύφος «φυσικό», αν θέλετε. Ο «Εραστής» γεννήθηκε από μια σειρά φωτογραφίες που βρήκα κατά τύχη, και άρχισα να τον γράφω έχοντας κατά νου να βάλω το κείμενο σε μειονεκτική θέση, δίνοντας την πρώτη θέση στην εικόνα. Η γραφή όμως νίκησε, έτρεχε πιο γρήγορα από μένα, και ξαναδιαβάζοντας το βιβλίο διέκρινα τον τρόπο με τον οποίο είχε συγκροτηθεί από μετωνυμίες. Υπάρχουν λέξεις, όπως «έρημος», «λευκός», «απόλαυση», που ξεχωρίζουν και σηματοδοτούν ολόκληρη την αφήγηση.

Χρησιμοποίησα μια «τρέχουσα γραφή». Είναι ο τρόπος να δείχνεις τα πράγματα πάνω στη σελίδα, περνώντας από τη μία στην άλλη, χωρίς να επιμένεις ούτε να εξηγείς: Από την περιγραφή του αδερφού μου στην περιγραφή του τροπικού δάσους, από το βάθος της επιθυμίας στο βάθος του γαλάζιου ουρανού.

Η M.D. λοιπόν έζησε στην κόψη του ξυραφιού, στα άκρα και στην πραγματική ζωή. «Μια ζωή σαν μυθιστόρημα», όπως είναι και ο τίτλος της βιογραφίας της, περιληπτικά στοιχεία της οποίας, σύμφωνα με την Λορ Αντλέρ, ιστορικό και δημοσιογράφο, που έγραψε κατά γενική ομολογία βιογραφία υπόδειγμα του είδους και όχι βιογραφία – αγιογραφία, ενώ ακόμα ζούσε η M.D.,  είναι τα παρακάτω:

Τα σκοτάδια στη ζωή της Ντυράς αρχίζουν πολύ νωρίς. Η μητέρα είναι τότε δασκάλα, αποσπασμένη από τη γαλλική δημόσια εκπαίδευση, και ζει από ένα σημείο και πέρα μόνη με τα τρία παιδιά της. Η παιδική και εφηβική ζωή της Ντυράς κάθε άλλο παρά φυσιολογική είναι. Η μητέρα έχει παθολογική αδυναμία στον μεγάλο γιο, έναν ναρκομανή μικροαπατεώνα. Η κόρη θα γνωρίσει πολύ νωρίς τη βία. Τρώει πολύ ξύλο από τον μεγάλο αδελφό και η μητέρα ενθαρρύνει τον σαδισμό του. Αντίθετα, μια μεγάλη τρυφερότητα θα δέσει τη Μαργκερίτ με τον μικρό, που είναι καθυστερημένος. Αυτή η τρυφερότητα φτάνει στα όρια της αιμομικτικής σχέσης. Στην εφηβεία γίνεται η γνωριμία με τον «Εραστή». Τη βρίσκουμε στο βιβλίο που έγινε μεγάλη κινηματογραφική επιτυχία. Η βιογράφος δεν βρήκε στοιχεία που να διαλευκάνουν αυτή την περίεργη ιστορία του δεσμού της 15χρονης Μαργκερίτ με τον πλούσιο Κινέζο. Είναι αλήθεια ότι η μητέρα την εξέδιδε στον πάμπλουτο Ασιάτη για να βρίσκει λεφτά για τον αδελφό που χρειαζόταν όλο και περισσότερα για τα ναρκωτικά;

Η περίοδος της γερμανικής κατοχής είναι και αυτή αρκετά σκοτεινή και είναι αυτή κυρίως που προκάλεσε τη θύελλα δημοσιευμάτων στον γαλλικό Τύπο. Κατ’ αρχήν η Μαργκερίτ Ντυράς την εποχή εκείνη έχει μία θέση που θα κάνει κάποιους να της κολλήσουν για πάντα τη ρετσινιά πως συνεργάστηκε με τους Γερμανούς. Είναι η γραμματεας της επιτροπής προπαγάνδας, στην οποία συμμετέχουν γερμανοί αξιωματούχοι, που εγκρίνει τη διανομή χαρτιού στους γάλλους εκδότες. Πρόκειται για μια έμμεση μορφή λογοκρισίας. Είναι αυτονόητο πως χαρτί παίρνουν όσοι τυπώνουν βιβλία αρεστά στους κατακτητές. Ο Αραγκόν, ο Μαλρό, ο Μπεντά, ο Φρόυντ είναι κάποιοι από τους συγγραφείς που δεν εκδόθηκαν λόγω ελλείψεως τυπογραφικού χαρτιού.

Παντρεύτηκε το 1939 τον Ρομπέρ Αντέλμ, συγγραφέα και έκαναν ένα παιδί που γεννήθηκε νεκρό, γεγονός που σημάδεψε όλη τη ζωή της M.D. η εποχή της Αντίστασης γεννάει τα περισσότερα ερωτηματικά και αναζωπυρώνει τα πάθη. Όταν οργανώνεται η γαλλική Αντίσταση, η Μαργκερίτ Ντυράς, ο άντρας της, αλλά και ο εραστής της, από το 1942, Ντιονύ Μασκολό, γίνονται από τα πιο δυναμικά μέλη μιας ομάδας με αρχηγό τον Μιτεράν. Η οργάνωση προδίδεται και ο Αντέλμ συλλαμβάνεται και στέλνεται στο Νταχάου, το 1944. Η Ντυράς έρχεται σε επαφή με έναν γάλλο αξιωματούχο της Γκεστάπο, τον Ντελβάλ, προσπαθώντας να μάθει πληροφορίες για τον άντρα της. Ο Ντελβάλ ήταν αυτός που είχε αποκαλύψει το δίκτυο Μιτεράν και προκάλεσε τη σύλληψη των μελών της ομάδας. Η σχέση της συγγραφέως με τον γκεσταπίτη μένει ακόμη ανεξιχνίαστη. Προσπάθησε να τον γοητεύσει για να μάθει πληροφορίες ή υπήρξε ανάμεσα τους ένας αρκετά διαστροφικός δεσμός, όπως λέγεται;

Χάρη στις προσπάθειες του Μιτεράν, ο Αντέλμ επιστρέφει από τη Γερμανία στη απελευθερωμένη πια Γαλλία και ο Ντελβάλ έχει την τύχη των προδοτών. Στην απελευθέρωση εκτελείται και λέγεται ότι η Ντυράς είχε μεγάλη συμμετοχή σε αυτή την απόφαση. Οπωσδήποτε παραβρέθηκε και συμμετείχε σε μία ανάκριση κατά την οποία ο προδότης βασανίστηκε. Σε αυτή την ήδη αρκετά ύποπτη και μπλεγμένη ιστορία υπάρχουν και άλλα παράδοξα. Ο εραστής της Ντυράς, ο Ντιονύ Μασκολό, έχει μια ερωτική περιπέτεια με τη γυναίκα του γκεσταπίτη, η οποία προσέτρεξε σε αυτόν για να σώσει τον άνδρα της. Από τον δεσμό αυτό γεννιέται ένα παιδί του οποίου την ύπαρξη δεν έμαθε ποτέ η Ντυράς!!!

Οι σχέσεις της Μαργκερίτ Ντυράς βγαίνουν έξω από τα συνήθη μέτρα και δύσκολα κρίνονται με αυτά. Η αφοσίωση και η αυτοθυσία με την οποία έσωσε τον άντρα της είναι κάτι που ούτε οι εχθροί της δεν αμφισβήτησαν. Μαζί με τον Ντιονύ Μασκολό, τον εραστή της, πηγαίνουν στη Γερμανία, το 1945, και φέρνουν τον Αντέλμ στο Παρίσι ετοιμοθάνατο από τον υποσιτισμό. Όλοι οι γιατροί τον θεωρούν καταδικασμένο και μόνο ένας γιατρός ειδικευμένος στην Αφρική σε τέτοιου είδους αρρώστους τον σώζει, δίνοντας του, βαθμιαία, ελάχιστη τροφή. Η σωτηρία του όμως οφείλεται κυρίως στη συνεχή φροντίδα και αυτοθυσία της γυναίκας του.

Ανάμεσα στον Αντέλμ και στον Μασκολό θα αναπτυχθεί μια φιλία που θα διατηρηθεί αδιατάραχτη σε όλη τη ζωή τους. Τίποτε το διφορούμενο δεν υπάρχει στις σχέσεις του τριγώνου. Όταν ο Αντέλμ θα συνέλθει, ο Μασκολό θα του ομολογήσει την αλήθεια. Σε ένα κείμενο που παραθέτει η Λορ Αντλέρ στο βιβλίο της ξεσπάει όλη η οδύνη του Αντέλμ για αυτή τη σχέση. Θα μείνουν και οι τρεις για πολλά χρόνια ενωμένοι σε μια φιλία που θα ενισχυθεί από την κοινή δράση τους στο κομμουνιστικό κόμμα. Θα χωρίσει το 1946 και μόνο μετά το διαζύγιο ο Μασκολό θα της χαρίσει ένα γιο, αφού παντρεύτηκαν, το 1947. Οι τρείς τους θα ζήσουν για αρκετό καιρό μαζί στο ίδιο διαμέρισμα της M.D., ακόμα και μετά το διαζύγιο από τον Ρ. Αντέλμ. Με τον Μασκολό θα χωρίσει το 1956. Ήταν ένας μεγάλος έρωτας, αλλά η Μ.D. γεύτηκε την πίκρα της απιστίας σε αυτόν.

Η Ντυράς, ο Αντέλμ και ο Μασκολό ήταν από τα πιο ενεργά μέλη του κομμουνιστικού κόμματος. Η στρατευμένη όμως συγγραφεύς θα ζήσει την πίκρα της διαγραφής τους, το 1950, κάτι θα θα την πληγώσει βαθιά. Και εδώ μια σκοτεινή υπόθεση με προδοσίες, σκάνδαλα και κατηγορίες που πέφτουν σε διάσημα ονόματα της πολιτικής και της λογοτεχνίας, όπως αυτό του Σεμπρούν. Η Ντυράς θεώρησε τον μεγάλο ισπανό συγγραφέα και, μετά την πτώση του Φράνκο, υπουργό Πολιτισμού της Ισπανίας, «καταδότη». Η κατηγορία που οδηγεί στη ρήξη με το κόμμα είναι η ακόλουθη: Ένα βράδυ σε ένα μπιστρό, κατά τη διάρκεια γερής οινοποσίας, οι διαγραφέντες μίλησαν απρεπώς για τον σύντροφο Αραγκόν! Η ιστορία μυρίζει έντονα σταλινισμό. Η συμμετοχή όμως της Ντυράς στα ιστορικά και πολιτιστικά γεγονότα θα είναι πάντα έντονη. Παράλληλα δεν θα πάψει ούτε μία ημέρα της ζωής της να γράφει. Έγραψε συνολικά 35 βιβλία περίπου.

Μετά τον πόλεμο η Ντυράς εργάστηκε σαν δημοσιογράφος σε πολλά περιοδικά, μεταξύ των οποίων και το “Observateur”. Εκτός από μυθιστορήματα έγραψε επίσης θεατρικά έργα, σενάρια για τον κινηματογράφο (μεταξύ των οποίων το διάσημο πλέον «Χιροσίμα αγάπη μου» που κέρδισε την υποψηφιότητα για Όσκαρ σεναρίου) και ασχολήθηκε με την παραγωγή ταινιών. Παράλληλα σκηνοθετεί τη μια ταινία μετά την άλλη. Δεν μένει ασυγκίνητη και από τις σειρήνες των εφημερίδων που της ζητούν άρθρα της. Η ανάγκη για χρήματα και δόξα είναι το ίδιο ισχυρές. Μέσα σε αυτή την λογοτεχνική παραγωγή το μέτρο χάνεται συχνά.

Τον Μάη του 1968 τον ζει ενεργητικά και συμμετέχει από την αρχή στην ομάδα δράσης φοιτητών – συγγραφέων.

Το 1984 έγραψε το αυτοβιογραφικό βιβλίο με τίτλο «Ο εραστής» και κέρδισε το λογοτεχνικό βραβείο Γκονκούρ.

Τις δύο τελευταίες δεκαετίες – κατά τις οποίες το αλκοόλ επηρέασε τη ζωή της περισσότερο από κάθε άλλη φορά – έζησε με τον κατά 38 χρόνια νεώτερο της και με ομοφυλοφιλικές τάσεις Γιαν Αντρέα Στάινερ, με τον οποίο γνωρίστηκε το 1980. Έζησε μαζί του ως το θάνατο της. Ο Αντρέα εργαζόταν ως γραμματέας της και έπαιζε στις ταινίες της. Η σχέση τους ήταν ταραχώδης – «δεν ξέρω ποιος είσαι» του έλεγε και τον έδιωχνε από το σπίτι, αλλά αυτός πάντα ξαναγύριζε.

Η ίδια η Ντυράς λοιπόν δεν δίστασε να εκθέτει τον εαυτό της. Έγραψε για τον αλκοολισμό της, τις ερωτικές της εμπειρίες, τους φόβους της, τις εμμονές της. Όσο διέλυε τις λέξεις για να φτάσει στην ουσία, όσο διέλυε τις εικόνες για να δημιουργήσει τον νέο επαναστατικό κινηματογράφο, με τον ίδιο τρόπο διέλυε και τη ζωή της.

Πέθανε στα 82 της χρόνια, στις 3 Νοεμβρίου το 1996, έπειτα από μια ζωή πραγματικά σαν μυθιστόρημα.

Μαρία Λασηθιωτάκη